IO TE WANANGA

IO is the first word of our story... IO is the beginning of all things. In 2002 I was asked to speak on behalf of the Ngai Tamanuhiri people in front of the Waitangi Tribunal. It was my job to tell our story in our own words. I wrote the following takutaku specifically for that hui... and they represent the first words out of my mouth... they are they beggining of our tribal story... our path from the great creator.

Io te kupu tuatahi o te korero, Io te mea timata, Io te wananga
Io Taketake, Io Tikitiki-o-te-rangi, ko Io Matua-Kore e, Io e, Io e
Ko Te Pu, ko Te Weu, ko Te More, ko Te Aka, ko Te Ahunga
Ko Te Aponga, ko Te Kuneiti, ko Te Kunerahi, ko Popokonui
Ko Popokonao, ko Hineawaawa, ko Tamaku-te-rangi e tu mai nei
Ka puta mai te tama ko Ranginui…ana ko tera e tu ana kei runga ra
Ka noho ia i a Papatuanuku…ana ko tenei e takato kei raro ra
Ta raua ka puta nga tama atua ki te whai ao… ki te ao marama
Tu te winiwini, tu te wanawana, tu te mana o te runga rawa
Nana te ringa kaha e mau manaaki i a tatou nei ia ra, ia ra, ia po
Ka hoki te mahara ki te uriuri, ki te tangotango, ki te kerekere, ki te nakonako... Ki te tiwhatiwha o nga po i whea tatou nei e timata… ka tau ha
Whakatau te rangi o runga nei, ka tau ha whakatau te papa o raro nei…
Ka tau ha, ka tau ha… whakatau mai ra… whakatau mai ra…

Ka hui mai nga tama, ka hui mai hai wehe matua, hai wehe wahanga hoki
Ko Tane-Mahuta…tera ki te ngahere hai whakapiripiri mai tatou
Ko Tangaroa…tera ki te Moananui-a-Kiwa hai whakamautai
Ko Tawhirimatea…tera ki te rangi o tona papa hai pupuri hau
Ko Tumatauenga…tena ki runga papa pakanga hai kanohi mo te riri
Ko Haumiatiketike, ko Rongomaitane…
ko wera ki te whenua hai hua mo tatou nei te iwi Maori
Ko Ruaumoko kai raro ra e ru tonu mai ra, ru tonu mai ra…ru ana te whenua e!
Ka tau mai nga waka atua ki uta ra, ki uta tapu nei, ki uta pumau e
Hai tahuhu mo te whakapono, hai kinaki mo te taumata paepae
Hai turanga mo nga kaka-wahanui o tena… o tena… o tena taumata
Huri noa ki te taumata tirotiro o Tamanuhiri ko Matiti…e tu ki te po, tu ki te ao!

Na Tane Mahuta te ringa hangahanga wahine mai i te kurawaka
Ka hongi, ka ha, ka ora, ka tu a Hineahuone ki te whai ao, ki te ao marama
Ka moe i a Tane, ka puta mai ko Hinetitama…Aue te mamae, aue te riri
Aue te whakama o Hinetitama na te mea ko tona papa ko tona tane
Katahi ka ngaro atu a Hinetitama, katahi ka puta ko Hinenui-o-te-po, Hinenui-o-te-po

Ka rere atu a Hineahuone. Rere atu ki te taha o te teina ra ko Tumatauenga... Ta raua ka puta mai ko Tiki tangata tuatahi e…te kakano o te ira tane... Ta Tiki ka puta mai te tamahine ko Taranga, ka noho ia i a Makea-Tutara... Ka puta tetahi o nga haututu rongonui o te motu nei ko Maui tera…ko Maui Potiki... Ko tona waka ko Nukutaimemeha e takoto tonu mai ra kai runga Hikurangi maunga... Kai Hikurangi te tauihu, kai Hikurangi te taurapa, kai Hikurangi te tangata tu mai waenganui hai hopu ika, ko Maui-tikitiki-a-Taranga tera

Ta Maui ko Papatiraumaewa, ta Papatiraumaewa ko Tiwakawaka
Ka whai ko muri nga uri penei…ko Ranginui, ko Rangiroa, ko Taranui
Ko Tararoa, ko Ngaitewharekiki, ko Ngaitewharekaka,
Ko Ngai Riko, ko Ngai Reka, ko Ngai Peha, ko Ngaitaketake
Ko Ngaitehurumana ko Toi Kairakau, Toi te huatahi ranei

Ta tenei huarahi o Toi ka puta mai ko Rauru-ki-tahi kai runga tana Ikaroa
Ta Rauru ka puta mai ko Nga-Puna-Ariki-o-Whatonga kai runga Te Hawai
Ko Apakawhio, ko Rongotewhaiao, ko Rongoteamarama, ko Tuhiatetai
Ka puta mai te rangatira ko Te Whironui, nana te waka ra ko Nukutere
Ki a ia he tamahine ko Huturangi, ka noho ia i Kahutiaterangi
Ki a tatou nei o te ao marama ko Paikea-Ariki tena…he tipua, he tangata
Ka u Paikea ki Ahuahu, Tau mai ki Rototahe, Tau mai ki Whangara-mai-tawhiti...Ko Whangara te putahi o te tangata; ko Whangara te rekareka o te korero

Ka moe a Paikea i a Huturangi, ka puta mai te tama ko Pouheni
Hei rua takutaku, hei puna mohio, hei tira mo nga tapu o runga Horouta
Ta Pouheni ka puta ko Tarawhakatu, Ki a ia, ka puta te tama ko Nanaia
Ka noho ia i a Niwaniwa ka puta mai nga rangatira rongonui o te motu
Te tuakana ko Porou-Ariki-te- Matatara-a-Whare, te-Tuhi-Mareikura-o-Rauru... Me ki, ko Porourangi te kakano o te whanau whanui o Ngati Porou
Ka huri ki te teina ko Tahu-Potiki-te-Tuhi-Mareikura-o-Oho a-Tamawahine
Tena ka hikoi atu, tena ka hoki mai ki te pouaru ko Hamoterangi

Ka haere raua ki tua o Te Kuri, ki Maraetaha ka puta mai ko Rakaroa
Ka moe a Rakaroa i a Iramanawapiko ka puta mai ko Tahumurihape
Ta Tahumurihape ka puta mai ko Uenukunui raua ko Tamatea-Upoko
Ta Uenuku ka puta ko Rakaitotorewa, Ta Tamatea ka puta ko Ruakahutia
Ka noho Rakaitotorewa i a Ruakahutia ka puta mai te tama ko Tamanuhiri
Noreira…ko Tamanuhiri tenei e tu ana; ko Tamanuhiri tenei e tangi ana
Ko Tamanuhiri tenei e tu takataka haere ki te whai ao, ki te ao marama

Ko Oraki te maunga, ko Tarakihinui te awa, ko Ngati Rangiwaho te hapu
Ko Te huauri te mana, ko Tamanuhiri te tipuna, ko Hinenui te wahine
Nana te korero…“ taku he ki te huatea, no muri te huauri”
Tihe Mauriora!